Hair nênhs Cho ntơưv Việt Nam tâu phaiz uô ntâu ngành, paz pơưs thax tsav, côngv iz zav luk haik thiaz txơưr phênhv ntâu lok sâuv tsôngk hnar. Cho nhiax zos paz pơưs hnar tiaz, tsôngk hnar phênhv ntâu tâu trâuk gax. Ntơưv Sơn La, hair nênhs Cho nhiax txênhz zuôr luôs 1,7% toz hâu nênhs hur si tỉnh, phênhv ntâu nhoz trâu huyện Mộc Châu, Vân Hồ thiaz Phù Yên. Tsôngv hnar ntơưv hair nênhs Cho nhiax txơưv tsik muôx ntâu zav li hair nênhs Cho liaz taz sik kror jông yax zos tsưr ziv tơưv lâus lok six jông caiv jênhk, muôx ntâu txiax njis lok sâuv cêr đaz kruôk, txux chi, cênhz cưv ntơưv hair nênhs.

Hâur txox cêr xar ntơưv hair nênhs Cho, tsôngk hnar zuôr tsuv tâu trâuk gax thiax li muôx txiax njis thiaz tâu công nhav thâuv lês têx cêr đaz, cêr kruô ntơưv hair nênhs. Hur si pax tiaz, yo puôr lênhx tâu trâuk gax chia tơưv lâus, cok têx đuôz cênhz cưv. Hok têx zav xơưk trâu ntơưv luz tiaz zuôr tsuv jông iz zav. Hok fuôv thiaz yo tsênhv tâu xơưk trơưk li siaz nhiav, tsuôk zos tsưx truôx tâu txux chi, cênhz cưv xưz. Têx pox niav têk txơưx, têk plias, gruôs thiax li uô tâu têx tsôngv hnar jông jav.

Iz chêr tsôngk yo txir nênhx xơưk tâu tiar muôx: Yo, fuôv câur toz hâu, trik thiaz phênhv ntâu zos trâuk gax đros trâu têx caz xơưk xiv đơưz zôngx ziv. Tsôngk hnar pox niav mak xơưk phiv liv đuô muôx yo, pax tiaz, fuôv câur toz hâu, nrôngz trâu, sêr đros trâu iz cxia uô jav zos muôz nhiax đơưz lol đai đros. Cxuô zav nhoz trâu chêr tsôngk hnar puôr lênhx tâu uô tiz jông lês thiaz tas ntâu hnuz nhôngs. Fuôv thiaz yo tâu uô txix li têx ntâuz trâuk gax, tov kaz ntơư tơưv lâus cov jông, đai hlơưs thiaz tik nxuôr pax liaz, njuôz trâu txox fuôv. Hok yo tâu tơưv lâus trâu cxuô kror qơư siz yôngx, kror jông yax zos trâur tơưv lâus xưv phaz tâu pir txưr li luz hnuz tâu tơưv trâu saz trâuv đroz kâuv đros trâu têx xiv liaz, đax, njuôz jông jav.

Pox niav Cho luz pax tiaz tas ntâu hnuz nhôngs uô ntâu yax đros trâu ntâu ntu: Txiar ntâuz, đrax tiaz, trâuk gax thiax xơưk tiar luz tiaz. Têx pax tơưv lâus ntơưv luz tiaz tâu tơưv trơưk li 6 zav zov chênhr li: bli nhiax, yênhx caz, yênhx luz siz yôngx đơưk, trâuk gax jông jav. Têx zav jông no puôr lênhx tâu tơưv lâus, tâu cok sâuv têx ntâuz đơưz tov kaz ntơư muôz trâuk gax, jiaz cov kruôk, chox muk hâu cov kuôr chiaz zax tsưx truôx tâu zav caz jông trâu sâuv đaiv ntâuz đơưz. Têx pax tâu tơưv lâus ntơưv đaiv tiaz puôr lênhx zos kror pov tâu têx cêr chai, đaz kruôk ntơưv hair nênhs Cho, kria pâuz têx hâux lưv lês hâur cxuô hnuz đros trâu cêr chia siaz muôx luz nênhx tâu jông đhâu txiax njis ntơưv têx zav tơưv lâus ntơưv luz pax tiaz.

Iz kror jông yax hâur tsôngk hnar ntơưv hair nênhs Cho nhiax zuôr tsuv haik txos mal zos luz nhiax tâu đai ntơưv đroz kâuv yo, txox fuôv, sâuv luz pax tiaz thiaz têx chuôz zênhx muôz nhiax đơưz uô li: Câux njês, xâur chox đaz, tôngx câux baz…Nhoz trâu hâur hair nênhs txox cêr xar, nhiax đơưz zos pir txưr trâu kror bluô nux, muôx cxuô zav. Nhiax cux đros đraiv têx cêr đaz kruôk, zos zav zuôr tsuv muôx hâur cêr nox yôngz, hâuk cok thiaz nhiax cux zos zav tsưx tâu tus njux plis muk trâu saz ntux tiv uz.

Nhiv no, pêx xênhv tưz tsik tas ntâu six hơưv chia ntok ntâuz lơưv, têx jâuv tâu xair têx ntâuz đơưz tâu muôs ntơưv têx ciaz khư. Tsuôk zos txox sir thiax li tâu uô trơưk li tsưr ziv thâuv ntêx thiaz jav xiv đuz + đơưz lok sik txox sir xiv liaz + đơưz sir zôngv trâu hur si pox niav thiaz txir nênhx hâur luz nênhx.

Txix thâuv ntêx txos nhiv no, hair nênhs Cho puôr lênhx xar tiak, hâux lưv xơưk tsôngk hnar zos pênhr xưv, kror têk txơưx, têk plias ntơưv lênhx pox niav. Viv tiak chia cov ndo tâu têx tsưr ziv tơưv lâus, pâuz trâuk gax, pâuz tơưv lâus, xơưk… mak têx mê nhuôv nxaik zuôr tsuv cơưv thâuv tsênhv zâu, shâuv uô đhâu ntâu hnuz thiax li pâuz thiaz zuôr tsuv truôx siaz bo thiax li uô tâu tiar chêr tsôngk hnar.

Lênhx pox niav zos têx nênhs zov chênhr chia tsưx truôx tâu têx txux chi, cênhz cưv ntơưv hair nênhs, đros ntơư cux zos têx nênhs tsưx truôx hâux lưv choz kria tsưr ziv tơưv lâus trâu têx xênhz lênhx, xênhz nzưr. Txix ntơư, yênhx têx nênhs pâuz siz hluz siz paz, tsưx truôx cêr nhaz xênhz zis nênhs thiaz tsưx truôx txux chi, cênhz cưk chuôz zis. Đros ntơư, tsôngv hnar tsênhv zos kror muôx hur tiz si têx zav jông lok sâuv siaz xav, cêr chai, đaz kruôk, txux chi yênhx cxênhz shông thiaz cêr siz hluz siz paz hâur hair nênhs cêr uô nênhx nhoz.

Đros trâu tsưr ziv tơưv lâus trâu têx tsôngk hnar, hair nênhs Cho nhoz trâu Sơn La tsênhv muôx txox chai tik bê lâuk thiaz cêr chai zuôr pox niav, nox yôngz cok tâu công nhav zos txux chi cênhz cưv têz qơưk. Ntơư zos têx txux chi, cênhz cưv lok six muôx txiax njis, tâu sơưr đơưk por hưv đhâu ntâu tiav nênhx thiaz tsưx truôx txos trâu nhiv no. Nthuôr huôv jông têx txux chi, cênhz cưv ntơư mal iz chas zos tsưr ziv, iz chas zos cêr tuôr xav chia hair nênhs Cho tsưx truôx txux chi, cênhz cưv zuk hair nênhs trâu fâuv hluôs tov kaz.